De "parasites sociaux" au "fameux sapeur" : la désobéissance civile de l'art
Résumé
Le document publié ici, augmenté par rapport à l'édition originale, a été rédigé pour la revue polonaise Dyskurs (dont provient ce fichier).
In the essay, there are two planes which collide: one concerning artistic practice of recent years considered as ‘parasitic’ in art (see: the symposium in Amiens in 2006), the second – de-alienating function of art as interpreted by Laurent Marissal, whose book (‘Pinxit: Painting from 1997 to 2003’Rennes, Éditions Incertain Sens, 2005) is under consideration here. Their aim is to link the issues which emerge from the clash with political and intellectual history in order to better grasp their meaning and relevance. In the first part of the essay, the notion of parasitism is interpreted through the prism of sinister, sometimes murderous consequences of ‘socialparasite’ – the ideas by the Nazis and the Soviets. It is confronted with references to parasitism in political economy (Adam Smith, Karl Marx, Pierre-Joseph-Proudhon, Stanislav Andreski). It turns out then that ‘socialparasite’ is not an idea, but an inconsistent set of contradictory meanings, which depend on the ideological point of view. In the second part, starting from the socio-economic context of the artist’s work, as well as the political implications of the use of the term ‘parasite’ in the context of art, the analysis of the artistic practice by Laurent Marissal leads to the historical reconstruction of the concept of alienation and ways of philosophical understanding of art as de-alienating experience. The reconstruction combines several philosophical traditions, including the following traditions: the writers of the Enlightenment (Denis Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Maxime de Robespierre, Friedrich Schiller), the philosophers of anarchism (Max Stirner, Pierre-Joseph Proudhon, Mikhail Bakounine, Leo Tolstoy), but also in a bit more surprising way, KarlMarx and Umberto Eco, whose theory of open work is in fact the answer to the question of alienation in the sense de-fined by Marx. Issues emerging from these analyzes combine both aesthetic and political consequences: civil disobedience (when freedom of speech leads artists to the edge of legality: Krzysztof Wodiczko, Alfredo Jaar, Francis Alÿs, Gianni Motti, Pierre Huyghe, clido Mereiles, etc.), de-alienation of the function of art (aesthetic education by Schiller and/or political action – including in art – according to Marx’s theory?), the concept of time in the experience of alienation, especially in the case of artists whose paid work does not coincide with artistic activities (Witold Gombrowicz and other writer wrote about this problem), and finally the theory of property (based on the use or the possession ?, not-be-alienated property based on the right of the artist or to the unlimited right to own?). French term ‘jouissance’, having both the sense of the legal and existential, meaning both ‘right to use’ and ‘pleasure’ and even ‘orgasm’, is the subject of a fascinating analysis by Diderot in ‘Encyclopedia’. In 1997, Laurent Marissal was employed as a staff member to watch the collection of paintings at the Museum of Gustav Moreau; a situation typical for young artists, because Marissal just graduated from the Academy of Fine Arts in Paris. It is in this context he developed his idea and practice of art as a way of recovering the time sold to his employer, and he used unions as the instrument of that practice. In 2003, he resigned, and in 2005, he publishes ‘Pinxit: Paintings from 1997 to 2003’, as the document– story and expression of artistic experience, where art and work merge with life.
Le document publié ici, augmenté par rapport à l'édition originale, a été rédigé pour la revue polonaise Dyskurs (dont provient ce fichier).
Dans cet essai se confrontent deux séries de réflexions, l’une portant sur les pratiques dites « parasitaires » dans l’art récent (objet d’un colloque à Amiens en 2006), l’autre sur la fonction désaliénante de l’art, telle notamment qu’elle est conçue et pratiquée par Laurent Marissal (dont le livre Pinxit. Peintures 1997-2003, Rennes, Éditions Incertain Sens, 2005, se trouve ici au centre d’attention), l’objectif étant rattacher les problématiques qui émergent de cette confrontation à l’histoire politique et intellectuelle, et ce enfin de mieux en saisir les enjeux.
Dans un premiers temps, la notion même de parasite est revue à travers ses usages sinistres par les nazis et dans les pays du bloc soviétique (« parasite social »), et mise en relation avec les références à l’économie politique (Adam Smith, Karl Marx, Pierre-Joseph Proudhon, Stanislav Andreski), où il apparaît que, loin de constituer un concept, le « parasite sociale » est un fourre-tout dont le sens et le contenu change du tout au tout selon le point de vue adopté.
Dans un second temps, en partant du contexte socio-économique du travail artistique, ainsi que des implications politiques des usages de l’expression « parasite social », l’analyse de la pratique artistique de Laurent Marissal donne lieu à une reconstitution historique du concept de l’aliénation et de la façon dont l’art fut pensé par les philosophes comme une expérience désaliénante. Se réunissent dans cette reconstitution plusieurs traditions philosophiques : le siècle des Lumières (Denis Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Maxime de Robespierre, Friedrich Schiller), les penseurs de l’anarchisme (Max Stirner, Pierre-Joseph Proudhon, Mikhaïl Bakounine, Lev Tolsoï), mais aussi, de manière plus surprenante, Karl Marx et Umberto Eco dont la théorie de l’œuvre ouverte est en réalité une réponse à la question de l’aliénation, telle que Marx l’a formulée. Les interrogations qui s’annoncent dans ces analyses concernent les enjeux indissociablement esthétiques et politiques : la désobéissance civile (lorsque la liberté d’expression conduit les artistes à la limite de la légalité : Krzysztof Wodiczko, Alfredo Jaar, Francis Alÿs, Gianni Motti, Pierre Huyghe, Clido Mereiles, etc.), la fonction désaliénante de l’art (éducation esthétique selon le modèle de Schiller ou action politique – y compris dans l’art – selon Marx ?), la conception de la propriété (fondée sur la jouissance ou la possession ? la propriété inaliénable est-elle fondée sur le droit d’auteur ou sur le droit illimité de posséder ?), la conception du temps dans l’expérience de l’aliénation, notamment dans le cas du travail alimentaire des artistes (Rousseau, Witold Gombrowicz), etc.
En 1997, Laurent Marissal se fait employer au musée Gustave Moreau comme surveillant ; situation typique pour les jeunes artistes, lui, titulaire du diplôme de l’académie des Beaux-Arts de Paris. C’est à partir de cette expérience qu’il conçoit son art comme moyen de recouvrer le temps de son existence, vendu à l’employeur. Du syndicat : l’artiste fait l’instrument de son art. Il démissionne en 2003, et fait paraître en 2005 Pinxit. Peintures 1997-2003, comme document, récit et expression de l’expérience où l’art et le travail se sont ressoudés pour de bon avec la vie.
Le document publié ici, augmenté par rapport à l'édition originale, a été rédigé pour la revue polonaise Dyskurs (dont provient ce fichier).
Od „parazyta społecznego” do „słynnego sapera”. O cywilnym nieposłuszeństwie sztuki
Streszczenie. W eseju zderzają się dwie płaszczyzny rozważań: jedna dotyczy praktyk artystycznych zwanych „pasożytniczymi” w sztuce ostatnich lat (temat sympozjum w Amiens w roku 2006), druga – dezalienacyjnej funkcji sztuki, w sensie, w jakim postrzega ją i praktykuje Laurent Marissal, którego książka (Pinxit. Malarstwo 1997-2003, Rennes, Éditions Incertain Sens, 2005) jest tutaj przedmiotem rozważań. Ich celem jest powiązanie zagadnień, jakie wyłaniają się z tego zderzenia, z historią polityczną i intelektualną po to, by lepiej uchwycić ich sens i aktualność.
W pierwszej części eseju pojęcie pasożytnictwa interpretowane jest przez pryzmat złowieszczych, a czasem zbrodniczych następstw koncepcji „pasożyta społecznego” u nazistów i w krajach bloku radzieckiego; skonfrontowana jest ona z odniesieniami do pasożytnictwa w ekonomii politycznej (Adam Smith, Karol Marks, Pierre-Joseph Proudhon, Stanislav Andreski). Okazuje się wtedy że „pasożyt społeczny” nie jest pojęciem, ale niespójnym zbiorem przeciwstawnych sensów, które zależą od ideologicznego punku widzenia.
W drugiej części, wychodząc od społeczno-ekonomicznego kontekstu pracy artysty, a także od politycznych implikacji posługiwania się terminem „pasożyt” w kontekście sztuki, analiza praktyki artystycznej Laurent Marissala, prowadzi do historycznej rekonstrukcji pojęcia alienacji oraz sposobów filozoficznego pojmowania sztuki jako doświadczenia dezalienującego. Łączy się w tej rekonstrukcji kilka tradycji filozoficznych: pisarze Oświecenia (Denis Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Maxime de Robespierre, Friedrich Schiller), filozofowie anarchizmu (Max Stirner, Pierre-Joseph Proudhon, Mikhaïl Bakounine, Lew Tołstoj), ale także, w nieco bardziej zaskakujący sposób, Karol Marks i Umberto Eco, którego teoria otwartego dzieła jest w istocie odpowiedzią na kwestię alienacji w sensie, w jakim zdefiniował ją Marks.
Zagadnienia wyłaniające się z tych analiz łączą konsekwencje zarówno estetyczne, jak i polityczne: nieposłuszeństwo obywatelskie (kiedy wolność wypowiedzi prowadzi artystów na skraj legalności: Krzysztof Wodiczko, Alfredo Jaar, Francis Alÿs, Gianni Motti, Pierre Huyghe, Clido Mereiles, itd.), dezalienacyjna funkcji a sztuki (edukacja estetyczna według modelu Schillera czy akcja polityczna – w tym również w sztuce – według teorii Marksa?), koncepcja czasu w doświadczeniu alienacji, zwłaszcza w przypadku artystów, których praca zarobkowa nie pokrywa się ze działalnością artystyczną (pisał o tym między innymi Witold Gombrowicz), a wreszcie teoria własności (oparta na użytkowaniu czy na posiadanie?, niedająca się wyalienować własność ufundowana na prawie autora do swojego dzieła czy na nieograniczonym prawie do posiadania?). Francuski termin „jouissance”, mający zarówno sens prawny, jak i egzystencjalny, oznaczający zarazem „prawo do użytkowania” i „przyjemność”, a nawet „orgazm”, jest przedmiotem pasjonującej analizy Diderota w Encyklopedii.
W roku 1997, Laurent Marissal zostaje zatrudniony jako członek personelu pilnującego kolekcję obrazów w Muzeum Gustawa Moreau; sytuacja typowa dla młodych artystów, bo Marissal właśnie otrzymał dyplom Akademii Sztuk Pięknych w Paryżu. W takim właśnie kontekście opracowuje swoją koncepcję i praktykę sztuki jako sposobu na odzyskiwanie czasu swojej egzystencji sprzedanego pracodawcy, a instrumentem tej praktyki czyni związek zawodowy. W roku 2003 podaje się do dymisji, a w 2005 publikuje Pinxit. Malarstwo 1997-2003, jako dokument, opowieść i wyraz doświadczenia artystycznego, w którym sztuka i praca zrosły się na dobre z życiem.
Domaines
Art et histoire de l'art
Origine : Accord explicite pour ce dépôt