Q. Gonzalve, D. Hugo, and . Sacramentis, 31, in libro quem vidi, dicit expresse quod illa quae nota sunt ex ratione credi non possunt quia sciuntur; unde ait ibidem Alia sunt ex ratione, alia secundum rationem, alia supra rationem, Bibliotheca franciscana scholastica medii aevi, 1), p. 130. 64 J'ai insisté sur cette acculturation philosophique tardive des années 1280-1290 dans S. PIRON, «Franciscan Quodlibeta in Southern Studia and at Paris (1280-1300)», dans Chr. SCHABEL (dir.), Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Thirteenth Century, pp.403-438, 1903.

. Théologiens-formés-À-paris, I. Au-nombre-desquels-figurait-le-pape-innocent, . Lui-même, . Condamna-la-position-de-joachim-en-défendant-celle, and . Lombard, Cette approbation était expressément inscrite dans le canon du concile, Damnamus, qui disait reconnaître «avec Pierre» (confitemur cum Petro) qu'il était erroné d'affirmer que l'essence divine engendre, car cela reviendrait à dire que l'essence s'engendre elle-même 66

L. Théologiens-du-xiii-e-siècle-qui-considérèrent-l-'affaire-comme-tranchée and G. , À titre d'indication, ni Bonaventure ni Thomas d'Aquin n'éprouvent le besoin de mentionner la position de Joachim et Richard de Menneville n'y fait qu'une rapide allusion, sans ouvrir réellement la discussion 68 . Pourtant, Duns Scot y revient, sur un ton véhément, en prenant vivement à partie l'autorité des victorins Parmi les arguments initiaux de la question, une citation de Richard de Saint-Victor est mise en avant pour illustrer l'affirmation que l'essence divine engendre ? formule qui est en réalité commune chez les théologiens préscolastiques. En l'absence de textes de Joachim sur la question, Richard sert de cible 69 . Dans la réponse aux arguments, Duns Scot étend sans raison apparente sa réprobation à Hugues de Saint-Victor. Et sa réponse se place sur le seul terrain de l'autorité respective de ces théologiens: À l'autre argument de Richard, je dis que Pierre est d'une plus grande autorité que Richard ou Hugues de Saint-Victor. Ainsi dans le canon est-il déterminé qui sont les auteurs, dans la distinction 15, chapitre Sacrosancta Romana Ecclesia, et distinction 16, Quoniam sancte, parmi lesquels on compte également Pierre, comme le dit le canon " Nous confessons avec Pierre tandis que ni Richard ni Hugues n'y sont énumérés. Il faut donc croire le Maître davantage qu'eux [...]. C'est pourquoi je dis que si Richard entendait ici parler contre le Maître il parle alors comme un Grec et non comme un Latin

D. Gregorii-papae, I. , I. , and É. E. Friedberg, credimus et confitemur cum Petro, quod una quaedam res est incomprehensibilis quidem et ineffabilis Corpus iuris canonici, Leipzig, 1881, t. 2, col. 6-7). Voir F. ROBB, «The Fourth Lateran Council's Definition of Trinitarian Orthodoxy» Le texte de Joachim contre lequel le concile exerça sa censure n'est sans doute pas, comme on l'a longtemps pensé, «Nos autem, sacro approbante Concilio et illa res non est generans nec genita nec procedens», pp.22-43, 1997.

F. Robb, «A Late Thirteenth-Century Attack on the Fourth Lateran Council. The Liber contra Lombardum and contemporary debates on the Trinity», dans Recherches de théologie ancienne et médiévale, t. 62, pp.110-144, 1995.

M. Richard-de, Super quatuor libros Sententiarum Petri Lombardi, lib. I, dist, p.69

J. Scot, . Lectura-in-primum-sententiarum, . Dans-opera-omnia, . De-la-commissio-scotistica,-t, . Xvi et al., «Ad aliud de Richardo, dico quod magister Petrus est maioris auctoritatis quam Richardus vel Hugo de Sancto Victore Unde in canone determinatur qui sunt auctores, distinctione 15, cap. Sacrosancta Romana Ecclesia et distinctione 16 Quoniam sanctae, inter quos etiam computantur Petrus, sicut dicit canon " Confitemur cum Petro " , et non enumerantur Richardus nec Hugo; et ideo credendum est magis Magistro quam eis Unde dico quod si Richardus ibi intendebat loqui contra Magistrum, sicut videtur, nego eum; si autem accipiat substantiam pro hypostasi et persona ? cum dicit substantiam esse genitam ? more graecorum, tunc loquitur sicut graecus et non sicut latinus: Magister autem locutus est sicut latinus.» Les deux canons cités se trouvent chez Gratien, Concordia discordantium canonum, pp.422-423, 1950.

J. Scot, . Ordinatio-in-primum-sententiarum, . Opera, . De-la-commissio-scotistica,-t, . Iv et al., Si intendit reprehendere Magistrum ibi, sicut ex verbis eius apparet ? cum Richard de Saint-Victor, De Trinitate, éd 259: «Sed multi temporibus nostris surrexere qui non audent hoc dicere, quin potius, quod multo periculosius est, contra sanctorum Patrum auctoritatem et tot attestationes paternarum traditionum audent negare et modis omnibus conantur refellere. Nullo modo concedunt quod substantia gignat substantiam vel sapientia sapientiam. Pertinaciter negant quod omnes sancti affirmant; ad id quod ipsi dicunt, auctoritatem invenire non possunt». C'est contre cette dernière formule que s'insurge Duns Scot en brandissant l, Joachim of Fiore, and the Fourth Lateran Council», à paraître dans Medioevo, pp.24-25, 1956.

. Matthieu-d-'aquasparta, I. In, and . Sent, 122, f. 22r : «Huius positionis fuit Ioachim abbas monasterii Florensis, cui concordat Richardus de S. Victore in VI libro De Trinitate, increpans et redarguens eumdem magistrum Petrum Lombardum, Parisiensem episcopum, qui posuit contrarium istius positionis, Ergo ista positio damnata et excommunicata est per Ecclesiam Romanam [...]», cité par D. LABERGE, dans son édition de Pierre de Jean Olivi, Amplior declaratio quinti praecedentis epistolae articuli qui est de divina essentia, dans Archivum franciscanum historicum, pp.29-129, 1936.

V. S. Sur-la-procédure, . Piron, J. Et-condamnation-de-pierre-de, and . Olivi, enquête dans les marges du Vatican», dans Mélanges de l'École française de Rome ? Moyen Âge, t, Sur le fond du débat, voir D. BURR, «The persecution of Peter Olivi», dans Transactions of the American Philosophical Society, pp.313-373, 1976.

P. Voir-surtout and J. Olivi, Amplior declaratio quinti praecedentis epistolae articuli qui est de divina essentia

C. , F. Robb, . Richard, and . Et-le-concile-de-nicée, Bien que le texte ait été publié par Carmelo Ottaviano comme une production de «l'école de Joachim», l'auteur ne fait aucune référence aux textes incriminés de l'abbé qu'il ne connaissait sans doute pas 79 Le seul élément de datation tient à l'allusion qu'il fait à la tentative d'Olivi de revenir à la tradition patristique sans pour autant remettre en cause le canon Damnamus. C'est [543] ce pas que franchit le Liber, en citant comme autorités en son sens Augustin et Hilaire de Poitiers Anselme Cet enchaînement de citations s'appuie sur une remarque inspirée de Richard, selon laquelle la position du Lombard n'a aucune autorité en sa faveur, remarque qui avait déclenché l'ire de Duns Scot 80 . Dans un texte polémique datant de 1310, Ubertin de Casale affirme que Gonzalve d'Espagne, alors ministre général de l'ordre franciscain, avait défendu la position olivienne lorsqu'il était maître en théologie à Paris, dans les années 1290 81 . Pour sa part, Duns Scot connaissait les textes d'Olivi qu'il dit ne pas pouvoir citer «pour une certaine cause 82 ». En réalité, avant l'interdiction prononcée lors du chapitre général de 1299, la circulation des écrits d'Olivi n'était pas strictement prohibée au sein de l'ordre 83 . Leur difusion a certainement contribué à réactiver le débat autour du canon Damnamus. Toutefois, c'est peut-être plus précisément en réaction au Liber contra Lombardum que Duns Scot s'est engagé dans la polémique, Le fait qu'Hugues y ait été également présenté comme une autorité en faveur de la thèse condamnée pourrait être une raison de son inclusion inattendue dans la réprobation jetée sur Richard 85

. Dans-les, un autre document peut témoigner, dans un sens et d'un point de vue très différents, de la perception d'un écart grandissant entre la sophistication croissante de 78 F. ROBB, «A Late Thirteenth-Century Attack», pp.110-144

. Ibid, 114-115 : «Illud autem vehemencius movet, quod vox ista non solum non habet auctoritates sibi attestantes, set habet communiter sibi contradicentes et repugnante, p.81

. Ubertin-de-casale and É. F. Sanctitati-apostolicae, EHRLE, dans Archiv für Literatur-und Kirchengeschichte des Mittelalters, t. 2, 1886, p. 383: «Frater etiam Gonsalvus generalis, cum legeret sententias Parisius in scholis fratrum minorum, illam opinionem de essentia divina quam recitat frater Petrus predictus et quam nunc procurator nomine ipsius dicit heresem per concilium dampnatam, tenuit tanquam probabilem, p.82

J. Duns-scotus, . Dans-opera-omnia, . De-la-commissio-scotistica,-t, . Xvi, and . Vatican, 327: «Tertia opinio est Petri Ioannis, quam dimisi scribere propter causam certam.» La question de Guillaume de Ware sur ce thème fait également allusion à l'opinion d'Olivi, M. SCHMAUS, Der " Liber propugnatorius " des Thomas Anglicus und die Lehrunterschiede zwischen Thomas von Aquin und Duns Scotus, II Teil: «Die Trinitarischen Lehrdifferenzen», p.238, 1930.

L. Fait-que-l-'unique-manuscrit-contenant-ce-mystérieux-traité-soit-conservé-À-oxford, Balliol College, 296) n'est pas un argument fort en faveur d'une circulation précoce en Angleterre Ce manuscrit, qui contient une collection de textes d'Abélard suivis d'autres écrits du XII e siècle, y compris d'Hugues et de Richard de Saint-Victor, provient du Nord de la France et a été légué au XV e siècle à Balliol College par un évêque d'Ely. Voir l'introduction de C. MEWS dans Petrus Abaelardus, pp.248-262, 1987.